Terroryzm – porwania samolotów i kryzys zakładników – nie był koncepcją całkowicie obcą ZSRR, ale to właśnie postsowiecka Rosja stała się opresyjnie ponurym tłem dla codziennego życia.
Podczas gdy w ZSRR ataki terrorystyczne były utrwalane przez zwykłych przestępców, wojny, które miały miejsce w krajach byłego Związku Radzieckiego, dały początek separatystom i islamskim fanatykom.
Tragedia budionnowska z 1995 roku, w której czeczeńscy terroryści wzięli zakładnika cały szpital, pozostawiła wielu rannych i zabitych – ale oznaczała także fatalną zmianę.
Rząd zgodził się wówczas na warunki terrorystów, co miało daleko idące konsekwencje strategiczne zarówno dla Rosji, jak i dla bojowników na Kaukazie.
Latem 1995 roku wojna w Czeczenii szalała od sześciu miesięcy. Po krwawej bitwie o stolicę, Grozny, oddziały separatystycznego przywódcy Dżochara Dudajewa zaczęły wycofywać się do górzystej południowej części republiki.
Obie strony poniosły ciężkie straty, ale w przeciwieństwie do Czeczenów, armia rosyjska mogła zdobyć nową krew, aby powiększyć szeregi.
Stopniowo wojska rosyjskie zmusiły bojowników do wycofywania się coraz głębiej w góry. Ludzie Dudajewa nie byli prawdziwą armią – małe grupy bojowników wracały do domu i czekały na nowe wydarzenia.
Nie było sposobu, aby zmobilizować i pomieścić rezerwy. Wielu bojowników zgodziło się, że czeka ich przytłaczająca porażka, jeśli kampania 1995 roku miałaby się odbyć. Dudajew potrzebował czegoś, co odwróciłoby sytuację – i dostał to.
Kiedy rozpoczęła się wojna, Basajew miał pod swoim dowództwem dużą grupę bojowników.
Poniósł ciężkie straty w bitwie o Grozny, ale pozostał dość duży i dobrze uzbrojony. Ludzie tacy jak Basajew nie mieli nic do stracenia.
Szeregowi bojownicy mogli uciekać do domu z nadzieją na amnestię, ale dla ich przywódców nie wchodziło to w grę.
Mając na koncie akt terroryzmu, to Basajew miał doświadczenie z tymi rzeczami, więc wpadł na pomysł, który mógłby uratować Dudajewa i wszystkich innych – biorąc zakładników i przedstawiając polityczne żądania czeczeńskich przywódców zza ludzkich tarcz.
Oznaczało to jednak, że bojownicy musieli odrzucić swoją fasadę jako bojownicy o wolność – wraz ze swoim człowieczeństwem.
To watażkowie wymyślili plan – a raczej ich przywódca, Shamil Basayev, który wkrótce stał się tak sławny w Rosji, jak Osama bin Laden później w USA.
Basajew był kluczową postacią wśród czeczeńskich watażków jeszcze przed wojną.
Po raz pierwszy znalazł się w centrum uwagi w 1991 roku, kiedy czeczeński ruch separatystyczny zaczynał nabierać rozpędu, a Dudajew ogłosił niepodległość republiki.
Nieznany wówczas Basajew szybko zdał sobie sprawę, jakie szanse ma do zaoferowania wynikająca z tego anarchia.
Aby zapewnić sobie pozycję lidera, dokonał pierwszego ataku terrorystycznego, porywając samolot na lotnisku Mineralne Wody i lecąc nim do Turcji.
Zamiast prosić o okup jak zwykły przestępca, Basajew zażądał konferencji prasowej i popisał się przed mediami, zanim wrócił do burzliwej Czeczenii.
Nikt wtedy nie zginął, ale terrorysta zdał sobie sprawę z siły, jaką drastyczna przemoc – w połączeniu z relacjami medialnymi – miała w wpływaniu na opinię publiczną.
Celem terrorystów było lotnisko Mineralne Wody.
Basajew, który przeprowadził tam już jeden atak terrorystyczny, dobrze znał lotnisko i miasto.
Jest to popularne miejsce turystyczne, które latem roi się od ludzi. Ataku miała przeprowadzić duża grupa – 195 osób uzbrojonych nie tylko w karabiny szturmowe, ale także karabiny maszynowe i granatniki przeciwpancerne.
Operacja obejmowała snajperów, miny lądowe i materiały wybuchowe, co czyniło z tego rodzaju atak terrorystyczny, który nie był zgodny ze zwykłym wzorcem, w którym kilku przestępców przejmuje kontrolę nad samolotem lub autobusem.
Umieszczenie wszystkich w jednym samochodzie nie wchodziło oczywiście w rachubę, więc Basajew zorganizował ich w fałszywy konwój wojskowy składający się z kilku ciężarówek i samochodów.
Konwój podążał za samochodem pomalowanym, aby przejść przez pojazd policyjny, z bojownikami w środku w mundurach policyjnych. Jeden z nich był przed wojną prawdziwym policjantem.
Konwój wyruszył późnym wieczorem 13 czerwca, na wiejską trasę specjalnie wybraną, aby uniknąć punktów kontrolnych. Czeczenia nie była dobrze odizolowanym teatrem wojny, więc przejście do regionu Stawropola było łatwe.
Na pierwszym policyjnym punkcie kontrolnym Basajew powiedział, że konwój przewoził "Cargo 200" – słowo kodowe dla ofiar – z Czeczenii.
Proste kłamstwo wydawało się wiarygodne, więc zadziałało.
W drodze do celu konwój miał minąć miasto Budionnowsk. Założony w 18 wieku, Budyonnovsk przeszedł cykle wzrostu i stagnacji.
W 1995 roku było to małe prowincjonalne miasteczko liczące 60 000 osób – spokojne miejsce w środku stepu, niedotknięte wojną w Czeczenii (być może z wyjątkiem pilotów z pobliskiej bazy lotniczej).
Około południa konwój Basajewa minął zakręt prowadzący do Budionnowska, zamierzając iść dalej.
Jednak na skrzyżowaniu konwój został zatrzymany przez policję drogową.
Policjanci nie kupili przykrywki "Cargo 200" i próbowali sprawdzić ciężarówki.
Basajew im nie pozwolił, ale zgodził się udać z nimi na posterunek policji w Budionnowsku w celu udzielenia wyjaśnień.
Konwój, któremu teraz towarzyszył zarówno fałszywy, jak i prawdziwy samochód policyjny, udał się do Budionnowska i wkrótce dotarł na posterunek policji.
Budionnowsk prawdopodobnie pojawił się w planie B Basajewa. Po rozpoczęciu ataku jego ludzie rozeszli się w zorganizowany i dobrze skoordynowany sposób.
Terroryści podzielili się na mniejsze grupy i zaatakowali różne miejsca.
Jedna grupa obrabowała bank, podczas gdy inna zajęła budynek ratusza.
Po drodze terroryści wzięli ludzi jako zakładników, jak jedna grupa, która poszła do college'u medycznego, aby złapać studentów i nauczycieli.
Grupy przemieszczające się przez miasto strzelały do uciekających ludzi.
To nie był czysty sadyzm – Basajew miał plan.To właśnie tam wszystko wrzuciło wyższy bieg.
Pierwsi zginęli czujni policjanci – terroryści wyskoczyli z samochodów i zastrzelili ich na miejscu, a następnie szturmowali posterunek policji, zabijając wszystkich w zasięgu wzroku.
Budionnowscy policjanci szybko zareagowali i desperacko próbowali ich powstrzymać.
Zabili kilku napastników i zablokowali im drogę na wyższe piętra, ale w tym momencie w budynku było zbyt wielu rannych i zbyt mało amunicji, aby mógł służyć jako twierdza przeciwko terrorystom.
Budionnowska policja zasługuje na wszystkie pochwały.
Byli to zwykli małomiasteczkowi policjanci, ale w kryzysie robili wszystko, co mogli.
Jeden z nich, major Panteleyev, był na urlopie, ale dowiedziawszy się, co dzieje się w mieście, pobiegł na posterunek policji i strzelił do terrorystów z własnej strzelby myśliwskiej.
Jednostki patrolowe również walczyły najciężej wszędzie tam, gdzie zostały trafione, ale nie miały żadnych szans w starciu z 200 dobrze uzbrojonymi bojownikami.
Pobliska baza lotnicza również nie miała środków – wysłano niewielką grupę 30 pilotów i personelu obsługi technicznej.
Uzbrojeni w pistolety, nie mogli się równać z terrorystami i tylko wycofali się, a kilku z nich zostało zabitych lub rannych.
Dla miejscowych wyglądało to jednak jak bezsensowny koszmar.
Pielęgniarka Tamara Sokolova była w pracy, w miejscowym szpitalu.
W pewnym momencie zadzwonił jej mąż i powiedział, że miasto roi się od terrorystów, ale ona pomyślała, że to żart.
Wkrótce zadzwonił ponownie i powiedział jej, że jest ranny.
Początkowo zakładnicy zostali zapędzeni na rynek, aby utworzyć krąg wokół ciężarówki z gazem.
Niektórym udało się ukryć.
Raisa Kolmychenko powiedziała, że umieściła znak "on break" na drzwiach swojego biura i leżała na podłodze ze swoimi kolegami.
Terroryści próbowali przekręcić klamkę, okazało się, że drzwi są zamknięte i ruszyli dalej.
Kiedy wszystko się uspokoiło, Raisa otworzyła drzwi i zobaczyła scenę rodem z filmu o apokalipsie zombie: podziurawione kulami samochody z otwartymi drzwiami, krew na chodniku, pojedynczy but leżący na drodze i płonący budynek w pobliżu.
Później stało się to jej powtarzającym się koszmarem. W tym czasie nie wiedziała, że jej mąż był martwy na ulicy.
Tego dnia w Budionnowsie zginęło ponad 90 osób.
Anatolij Skworcow, szef chirurgii w szpitalu w Budionnowsku, później podzielił się:
"Wpadłem na naszego dyrektora medycznego na korytarzu. ' Nadchodzi duża grupa rannych pacjentów" – zabrakło mu tchu. Na początku mu nie wierzyłem.
Kim by byli?
Jak do tego doszło?
Nie miał pojęcia, ale właśnie zadzwonił do niego z biura burmistrza.
Natychmiast wróciłem i zobaczyłem pierwszą ofiarę.
To była kobieta, była w złym stanie, nieprzytomna. Inna chirurg, Vera Chepurina, powiedziała mi, że przywieźli dziesięć osób, a niektóre z nich były krytyczne.
Miałem zamiar operować kobietę, ale Vera poprosiła mnie, żebym się przełączył.
– Pozwól mi wziąć kobietę, a ty zabierz dziewczynę. Jest dziewczyna, która została ciężko ranna".
Przyprowadzili ją – uroczą dziewczynę, około szesnastu lat. Myślę, że miała na imię Katya.
Granat wybuchł pod nią, eksplodując całe jej wnętrze. Dosłownie wszystkie jej narządy zostały naruszone – od serca po pęcherz.
Liczne rany serca, płuc, przepony, żołądka, wątroby, okrężnicy...
Jej trzustka i nerki również zostały zranione.
Spędziłem cztery godziny na sali operacyjnej".
"Zrobiliśmy wszystko, co mogliśmy. Pompowała swoje ciało wszystkim, co mieliśmy. Uratowalibyśmy ją, ale zabrakło nam narkotyków".
Lekarz nie pamiętał dobrze imienia.
Była to Lena Kurilova, która została śmiertelnie ranna w drodze do sklepu, aby kupić chleb.
Kiedy bojownicy strzelali do ludzi, nie był to tylko okrutny żart.
Ranni zostali zabrani do miejscowego szpitala, a lekarze i inni pracownicy medyczni również pospieszyli tam wraz z członkami rodzin ofiar.
Szpital był pełen ludzi i to właśnie tam terroryści udali się po strzelaninie w mieście.
Oczywiście nikt nie mógł ich powstrzymać.
Lekarze, pacjenci i inni ludzie stali się zakładnikami.
Basajew zastrzelił wszystkich, o których myślał, że mogą walczyć – schwytanych policjantów i żołnierzy, a także dwóch nastolatków, którzy wyglądali, jakby mieli jakieś szkolenie wojskowe, a przynajmniej tak myśleli terroryści.
Anton Kalinovsky i Wasilij Swierdlik nie byli pacjentami – jeden przyszedł po dokumentację medyczną dla swojego uniwersytetu, a drugi był tam, aby zobaczyć swoją mamę, która była pielęgniarką i podzielić się z nią dobrą nowiną o pomyślnym zdaniu egzaminu.
Zastrzelono także Aleksandra Duvakina – jego żona została wzięta jako zakładniczka, a on poszedł do szpitala, aby być blisko niej, ale terroryści myśleli, że jest szpiegiem. Lekarze uratowali część policjantów przed egzekucją, ukrywając mundury i dokumenty w pierwszych chaotycznych chwilach.
Jak na ironię, miejscowy bandyta i policjantka, która właśnie go oskarżyła, wylądowali razem w tym samym pokoju. Myślała, że ją porzuci, ale tak się nie stało.
Tymczasem do Budionnowska przybywały jednostki wojskowe i siły specjalne. Grupie zadaniowej przewodzili najwyżsi urzędnicy – dyrektor Federalnej Służby Bezpieczeństwa Siergiej Stiepaszyn, minister spraw etnicznych Nikołaj Jegorow i minister spraw wewnętrznych Wiktor Jerin. Niestety, nie wiedzieli nic o radzeniu sobie z terrorystami, a grupa zadaniowa ugrzęzła w bezproduktywnych spotkaniach.
Basajew wkrótce wyraził swoje żądania, zarówno strategiczne (uznanie niepodległości Czeczenii i wycofanie wojsk z republiki), jak i bardziej bezpośrednie (udostępnienie dziennikarzy).
Kiedy reporterzy nie przyszli, zastrzelił kilku zakładników. Następnie sprowadzono kilku członków prasy.
Jednak zespoły Alfa i Vympel przeszkolone w zakresie zwalczania terroryzmu przybyły również do Budionnowska.
Były to elitarne rosyjskie jednostki sił specjalnych, ale obawy o ich lojalność pojawiły się po 1993 roku, kiedy prezydent Borys Jelcyn i wiceprezydent Aleksander Rutskoj prowadzili małą wojnę domową w centrum Moskwy.
Oficerowie Alfa i Vympel odmówili służenia jako narzędzie zabójstw politycznych w tym czasie, ratując swoją reputację, ale tracąc zaufanie prezydenta Jelcyna, który ostatecznie wygrał.
W rezultacie Vympel przechodził upokarzający proces reorganizacji, a wielu oficerów zostało zmuszonych do przejścia na emeryturę, podczas gdy Alfa otrzymała nowego dowódcę.
Najgorsze było to, że teraz ci eksperci antyterrorystyczni byli ostatnimi ludźmi, do których przywódcy zamierzali zwrócić się o radę.
Grupa zadaniowa przygotowywała się do szturmu na szpital.
Siły specjalne dokonały obliczeń, stwierdzając, że szturm na budynek spowoduje masowe straty wśród zakładników i żołnierzy.
Ale grupa zadaniowa nie chciała ustąpić – zamierzali szturmować to miejsce.
Operacja była bałaganem. Jednostki sił specjalnych wydawały instrukcje żołnierzom i policjantom trzymającym obwód w prywatnych rozmowach, próbując uzyskać mapę obiektów dla swojej drużyny.
Świadkowie nie mieli nic zachęcającego do zgłoszenia.
Basajew założył fortecę w budynku szpitala, w której znajdowało się 1 500 zakładników.
Wielu było zszokowanych chaosem wokół szpitala.
Basayev cieszył się czasem spędzonym na ekranie, udzielał wywiadów i demonstrował swoją determinację, aby dokończyć to, co zaczął.
Dziennikarze przychodzili i odchodzili.
W pewnym momencie żołnierz trzymający obwód, który już oszalał, po prostu wzruszył ramionami i powiedział jednemu z reporterów, którzy zapytali, czy może wejść: "To twoje życie, idź, jeśli chcesz".
Atak został przeprowadzony 17 czerwca.
Ale z urzędnikami rządowymi, a nie specjalistami od walki z terroryzmem, na czele, wiele ważnych czynników nie zostało wziętych pod uwagę.
Na przykład lekarze pogotowia ratunkowego nie otrzymali instrukcji ciszy radiowej i otwarcie omawiali planowany atak.
Kierowcy pojazdów opancerzonych, zwykli żołnierze, zaczęli rozgrzewać swoje transportery opancerzone.
Nie przyszło im do głowy, że ryczące dźwięki silnika zaalarmują terrorystów.
Atak i tak by się nie powiódł, nawet gdyby te szczegóły zostały wzięte pod uwagę.
Snajperzy Alfy byli jedynymi, którzy strzelali do zabijania. Wszyscy inni – Alfa, Vympel i inni żołnierze sił specjalnych – nie chcieli uderzać zakładników i strzelali do ścian między oknami a pustym pokojem, aby stworzyć efekt psychologiczny.
Oczywiście nie zastraszyło to terrorystów. Umieścili zakładników w oknach, a ludzie krzyczeli: "Nie strzelaj!"
Jeden z terrorystów zmusił kobietę do stania w oknie, podczas gdy on organizował pozycję ogniową między jej stopami.
Agent Alfy był w stanie zbliżyć się do tego bandyty i zastrzelić go – ale najwyraźniej sama operacja była skazana na porażkę.
Jedynym pozytywnym rezultatem było to, że kilku zakładnikom udało się uciec w chaosie.
Terroryści również rzucali granaty, a kilku zakładników zostało zabitych lub rannych odłamkami, ponieważ wychylali się z okien.
Zszokowana pociskiem kobieta wypadła z okna i po prostu szła dalej, podczas gdy kule latały wokół.
Inny zakładnik, nastolatek, uciekł, wspinając się na rurę deszczową. Został złapany przez pojazd opancerzony wysłany przez spetznaz.
Bardzo szybko stało się jasne, że atak nie może trwać. Zginęło trzech oficerów Alfa i jeden policjant, spłonął transporter opancerzony, a ponad 20 żołnierzy zostało rannych.
Siły specjalne miały jeszcze szansę dostać się na pierwsze piętro, ale oddziały musiałyby przedostać się przez korytarze wypełnione zakładnikami i terrorystami strzelającymi zza pleców.
Jednak bojownicy stracili również około 10 osób w ogniu snajperskim i byli niespokojni.
Nieudany atak całkowicie zdemoralizował grupę zadaniową. Nie mieli pojęcia, co robić potem.
Następnego dnia do negocjacji włączyli się rosyjscy działacze na rzecz praw człowieka i premier Wiktor Czernomyrdin.
Z powodu złego połączenia podczas jednej z rozmów, Czernomyrdin, będąc przed kamerą, powiedział: "Shamil Basayev, mów głośniej".
Ta fraza skierowana do terrorysty stała się niefortunnym symbolem tragedii.
Po godzinie 14 terroryści wypuścili matki z dziećmi na wolność.
Siły specjalne wycofały się w tym momencie, robiąc wszystko, co można było zrobić bez większej liczby ofiar.
Atak pochłonął już kilka istnień ludzkich, siejąc spustoszenie wśród biednych zakładników.
Basajew w końcu dostosował swoje początkowe żądania.
Zmusił rosyjskie władze do gry i mógł teraz czerpać z tego korzyści.
Basajew zażądał rozmów pokojowych i autobusów, aby on i jego grupa mogli wrócić do Czeczenii.
Wziął około stu osób, które zgłosiły się na ochotnika, by być jego zakładnikami podczas odwrotu – dziennikarzy, polityków i osoby publiczne.
Nikt nie zaatakował terrorystów w drodze do Czeczenii, a wielu ekspertów zgodziło się, że był to fatalny błąd – zamiast szturmować szpital i powodować niepotrzebne zgony, negocjatorzy powinni byli składać wielkie obietnice.
Następnie mogli oddać autobusy terrorystom i zabrać ich podczas odwrotu, kiedy mieli mniej zakładników i nie mieli fortecy.
Tamara Sokolova, pielęgniarka, której mąż został ranny pierwszego dnia, podzieliła się tym, co zobaczyła, kiedy w końcu opuściła szpital po tym, jak przez kilka dni wpatrywała się w lufę pistoletu wycelowanego w nią.
"Ludzie, mieszkańcy miasta, czekali na nas, ustawiali się w kolejce od bramy szpitala aż do centralnej ulicy. Każdy miał coś dla nas – domowe drinki, ciasto.
Przyszli przynieść nam jedzenie i wodę.
Trzy dni później wracaliśmy do odbudowy szpitala.
Krew była wszędzie, powietrze miało okropny zapach.
Moi koledzy i ja odbudowaliśmy szpital ze strefy zero w ciągu jednego roku. "
W Budionnowsku zginęło stu pięćdziesięciu: 14 żołnierzy, 18 policjantów, a reszta ofiar to cywile.
Kiedy grupa Basajewa dotarła do Zandak, wioski w Czeczenii, terroryści wypuścili zakładników i zniknęli w górach.
Rozpoczęły się rozmowy z watażkami i trwały trzy miesiące. Terroryści wykorzystali ten czas na regenerację sił, rekrutację nowych zwolenników i odzyskanie kilku czeczeńskich miast i wsi.
Budionnowsk zainspirował ich, udowadniając skuteczność swojej strategii i metod.
Budionnowsk był naprawdę decydującą bitwą wojny czeczeńskiej, a Rosja ją przegrała.
Niestety, atak terrorystyczny w Budionnowsku nie byłby najkrwawszym w historii Rosji.
Tragedia w Biesłanie pobiła "rekord" w 2004 roku. Jednak Budionnowsk był decydującym momentem pod wieloma względami.
Terroryści byli w stanie zmienić przebieg wojny, gdy prawie przegrali.
I zobaczyli, że organizując kryzys zakładników, mogą zyskać przewagę taktyczną, co zaowocowało dekadą podobnych ataków – Kizlyar w 1996 r., wzięcie ludzi jako zakładników w moskiewskim teatrze w 2002 r., a następnie Biesłan, najbardziej przerażająca, ohydna katastrofa terrorystyczna w historii Rosji.
Juggernaut został w końcu zatrzymany.
Atak terrorystyczny w Budionnowsku był również bardzo istotny dla rosyjskiego społeczeństwa, ponieważ wydarzenia, które nastąpiły, utrwaliły pewne wzorce w umysłach ludzi i świadome decyzje podejmowane przez polityków i generałów.
Determinacja zniszczenia terrorystów na Kaukazie bez względu na koszty, zero tolerancji dla islamskiego terroryzmu, pragnienie zobaczenia potężnego państwa – wszystko to są symptomy "traumy budionnowskiej".
W 1995 roku Rosjanie postrzegali swój kraj jako słaby i niezdolny do obrony siebie i swoich obywateli.
Z czasem upokorzenie ukształtowało dążenie do zwycięstwa – Rosjanie chcą teraz zwyciężyć w każdej walce, bez względu na koszty.
